Το Α΄ Ελληνικό Μελόδραμα αρχίζει τη βραχύβια σταδιοδρομία του με εναρκτήρια παράσταση την όπερα Υποψήφιος Βουλευτής του Σπυρίδωνος Ξύνδα υπό τη διεύθυνση του Ναπολέοντος Λαμπελέτ στο Θέατρο Μπούκουρα στις 14 Μαρτίου 1888. Η απήχηση ήταν απρόσμενη, «Οι Αθηναίοι κατεπλάγησαν κυριολεκτικώς με τις νέες και φρέσκες φωνές» σημειώνοντας δεκαεπτά συνεχόμενες παραστάσεις2, αριθμός απίστευτος ακόμα και για τα σημερινά δεδομένα.
Το Β΄ Ελληνικό Μελόδραμα ξεκίνησε με την Betly3 του Donizetti υπό τη διεύθυνση του Σπυρίδωνος Μπεκατώρου στο Δημοτικό Θέατρο Αθηνών στις 20 Δεκεμβρίου 1888. Η περίοδος αυτή του Ελληνικού Μελοδράματος χαρακτηρίζεται από επιτυχημένες περιοδείες κυρίως στο εξωτερικό και ιδιαίτερα σε πόλεις όπου η ελληνική παροικία ήταν αναπτυγμένη, όπως η Αλεξάνδρεια, το Κάιρο, η Κωνσταντινούπολη, η Σμύρνη, η Μασσαλία, η Τεργέστη, η Βραΐλα, το Γαλάτσι, η Οδησσός και οι ΗΠΑ, μέχρι τα μέσα του 1890, όπου διαλύεται λόγω οικονομικών δυσκολιών.
Το Γ΄ Ελληνικό Μελόδραμα αποτελεί το μακροβιότερο σχήμα, με μουσική και καλλιτεχνική εξέλιξη καθώς και συστηματική οργάνωση, χάρις στον Λουδοβίκο Σπινέλλι (1871;-1904) και κυρίως στην ηγετική φυσιογνωμία του Διονυσίου Λαυράγκα (1860-1941). Η πρώτη παράσταση του Γ΄ Ελληνικού Μελοδράματος έγινε με τους Μποέμ4 του Puccini υπό τη διεύθυνση του Σπινέλλι στο Δημοτικό Θέατρο στις 26 Απριλίου 1900. Με το τέλος της παραστάσεως το κοινό επιφύλασσε στους συντελεστές «τιμητική αποθέωση, αγκαλιάσματα, φιλιά, σφιξίματα, ζήτω και χειροκροτήματα, μια ζεστή και ειλικρινής εκδήλωσις εκτιμήσεως για το θεμελίωμα της λυρικής ελληνικής σκηνής».5 Μετά την ιστορική εκείνη παράσταση θα ακολουθήσουν 43 χρόνια καλλιτεχνικής πορείας, περιοδειών στην επαρχία και στην ελληνική ομογένεια του εξωτερικού, θριάμβων και απογοητεύσεων, ευμάρειας και φτώχειας, επανασυστάσεων6, χωρίς καμία βοήθεια ή ουσιαστική επιχορήγηση από την επίσημη ελληνική πολιτεία.7
Τα Επτάνησα αποτέλεσαν έναν από τους πολλούς προορισμούς του Γ΄ Ελληνικού Μελοδράματος, όπου η υποδοχή παραστάσεων όπερας έχεις τις ρίζες της στο α΄ ήμισυ του 18ου αιώνα8. Η ύπαρξη ενός καλλιεργημένου ταξικού ακροατηρίου, που ξεπερνούσε τα στενά όρια ενός φιλόμουσου κοινού, συνυπήρχε κάτω από πέπλο της λυρικής τέχνης9. Αυτό οφείλεται στην μουσική υποδομή που είχε δημιουργηθεί και αποτελούνταν από τις γαλλικές και αγγλικές στρατιωτικές μπάντες, τις επτανησιακές φιλαρμονικές εταιρείες, οι οποίες λειτουργούσαν κυρίως κατά τα πρότυπα των ιταλικών «κονσερβατορίων» , τις περιοδείες ιταλικών μελοδραματικών θιάσων,10 και την ανέγερση θεάτρων11. Ειδικότερα στην Κεφαλονιά την θεατρική υποδομή αποτελούσαν το αρχοντικό του κόντε Καίσαρα Μεταξά12, όπου ο επιχειρηματίας Σπυρίδων Μπερέτας έστησε το πρώτο θέατρο του Αργοστολίου (1805), το Θέατρο του Αλέξανδρου Σολωμού (1838), το Θέατρο «Κέφαλος» (1858) και το θερινό θέατρο «Απόλλων» (1903)13.
Η πρώτη εμφάνιση του Ελληνικού Μελοδράματος στην Κεφαλονιά γίνεται με την όπερα Ernani του Verdi στο θερινό θέατρο «Απόλλων» τον Αύγουστο του 1920. Συντελεστές της παράστασης ήταν η υψίφωνος Μαίρη Ταμπάση, ο τενόρος Αντώνης Δελένδας, ο βαρύτονος Γιάννης Αγγελόπουλος και ο βαθύφωνος Νίκος Μοσχονάς.14
Το 1921, πρέπει να έγινε πρόταση από πλευρά του Λαυράγκα να επισκεφθεί με τον 40 μελή θίασο του Ελληνικού Μελοδράματος την Κεφαλονιά πραγματοποιώντας δέκα παραστάσεις, έναντι της αμοιβής των 1500 δρχ. για κάθε παράσταση, χωρίς αίσιο τέλος, προφανώς για οικονομικούς λόγους. Βέβαια ο αρθρογράφος της εποχής σχολίασε «Ώστε θα μείνουμεν και εφέτος χωρίς θέατρον;…Τι είναι το ποσόν αυτό για το Αργοστόλι, το πλούσιο, το γιομάτο χρήμα, το ευημερούν Αργοστόλιν; Σχεδόν τίποτε…»15.
Σύμφωνα με τον Ραυτόπουλο (1993:150), κλιμάκιο του μελοδράματος υπό τη διεύθυνση του Αλέκου Κυπαρίσση, ανεβάζει τις όπερες La traviata του Verdi και Faust του Gounod, στο θέατρο «Απόλλων» τον Αύγουστο του 1927. Την ίδια χρονιά, αναφέρεται από τον Χατζηαποστόλου χωρίς να προσδιορίζει τον ακριβή χρόνο, τμήμα του θιάσου υπό τον Γιάννη Αγγελόπουλο, διευθυντή ορχήστρας τον Τότη Καραλίβανο και συντελεστές τους Δακόπουλο, Μπακέα, Γάστων Δεπόλλα, Ιωάννη Μαρσέλλο, Φανή Οικονομάκου και Άρτεμις Κυπαρίσση να εμΕνέργειες
ανάδειξης σύγχρονου πολιτισμού & ιστορικής κληρονομιάς απο το Δήμο Αργοστολίου 54 Το έργο μέσα απο το έργο των καλλιτεχνών και την ιστορική μνήμη
φανίζεται στην Κεφαλονιά κατά τη διάρκεια της περιοδείας τους στην Κρήτη και στη Πάτρα.16
Η σίγουρη άφιξη του Ελληνικού Μελοδράματος στο Αργοστόλι17 γίνεται στα τέλη του 1927 και συγκεκριμένα στις 31/12/1927, η οποία επιβεβαιώνεται από το άρθρο με τίτλο «Το Ελληνικό Μελόδραμα» της εφημερίδας Μέλλον της 7ης Ιανουαρίου 192818. «Το παρελθόν Σάββατο αφίχθη δια του α/π ‘Πόπη’ το υπό του κ. Ιω. Αγγελοπούλου Ελληνικόν Μελόδραμα όπερ εμφανίσθη επί της σκηνής του Θεάτρου ο «Κέφαλος» την εσπέραν της πρώτης του έτους με την όπερα Ριγκολέττο, εξακολουθεί δε τας παραστάσεις του κάθε βράδι με αφάνταστον επιτυχίαν και πρωτοφανή κοσμοπλημμύραν παρ’ όλην την κακοκαιρίαν των ημερών αυτών…».
Επίσης, η συγκεκριμένη παρουσία του θιάσου επιβεβαιώνεται και από την εφημερίδα Εληά που αναφέρεται ότι «Το Ελληνικόν μελόδραμα υπό την ηγεσίαν του διαπρεπούς Καλλιτέχνου κ. Ιωαν. Αγγελοπούλου, αποτελούμενον απ’ τους εκλεκτότερους καλλιτέχνας του άσματος, συγκινεί από της παρ.[ελθούσης] Κυριακής το εκλεκτόν κοινό μας…».19 Το δυναμικό του θιάσου αποτελούσαν οι υψιφώνοι Άρτεμις Κυπαρίσση, Μαρίκα Γιαννάκου, Φανή Οικονομάκου, Βλαστού, Ζαφειρίου, ο βαρύτονος Απόστολος Πρέδαρης, και οι βαθύφωνοι Γεώργιος Μουλάς και Ιωάννης Μαρσέλος. Οι παραστάσεις πρέπει να διήρκησαν παραπάνω των δύο εβδομάδων, σύμφωνα με δημοσίευση της εφημερίδας Μέλλον, της επόμενης εβδομάδας,20 σημειώνοντας μεγάλη επιτυχία και προσέλευση του κόσμου. Στο ίδιο άρθρο αναφέρεται «…ότι το Μελόδραμα αυτό αποτελεί ένα αρμονικό σύνολο, με αξιοπρεπεστάτη εμφάνιση.» και συνεχίζει με κριτική για τους συντελεστές λέγοντας ότι «…είναι φωναί που μπορούν να σταθούν επί της σκηνής μεγαλυτέρων θεάτρων και ν’αποσπάσουν την επιδοκιμασίαν και των σοβαροτέρων κριτικών. Εκείνο που λείπει από το μελλόδραμα αυτό για να ζήση είναι η υποστήριξις του Κράτους».
Το καλοκαίρι του 1929, το Αργοστόλι αποτελεί μέρος της περιοδείας, συμπεριλαμβανομένων της Πελοποννήσου και της Κέρκυρας, του Ελληνικού Μελοδράματος, του οποίου ηγείται ο Αλέκος Κυπαρίσσης, και ο τενόρος Τάκης Μπέλλος με τη γυναίκα του Λούντ αποτελούν μέλη του θιάσου.21 Η έναρξη των παραστάσεων, γεγονός που επιβεβαιώνεται από την εφημερίδα Εληά, έγινε με το ανέβασμα της όπερας Ernani του Verdi στο θέατρο «Απόλλων» την Πέμπτη 19/7/1929.22
Η επόμενη επίσκεψη του Ελληνικού Μελοδράματος, βασιζόμενος επίσης στον τοπικό τύπο της εποχής, έγινε τον Αύγουστο του 1931.23 Η έναρξη των παραστάσεων έγινε με την Madam Butterfly του Puccini στο θέατρο «Απόλλων» στις 2 Αυγούστου του 1931. Το δυναμικό του θιάσου αποτελούσαν η υψίφωνος Ζωσώ Ανδριτσοπούλου, η μεσόφωνος Σωσώ Κανδύλη, οι τενόροι Αντώνης Δελένδας, Μπακέας, οι βαρύτονοι Απόστολος Πρεδάρης, Πέτρος Τσούμπρης, Κ. Μπονάτης, και οι βαθύφωνοι Μιχάλης Βλαχόπουλος, Εμμανουήλ Μολότσος. Το ρεπερτόριο που θα παρουσίαζαν ήταν οι όπερες Manon, La bohème, L’amico Fritz, Rigoletto, La traviata, Il barbiere di Siviglia, Faust. Η πρεμιέρα στέφτηκε με επιτυχία και ιδιαίτερη μνεία έγινε για την Ανδριτσοπούλου στην κριτική της εφημερίδας Τελώνιον της 8ης Αυγούστου 1931. «Κατά την λαμπράν εκτέλεσιν της «Κυρίας Μπατερφλάι» ήτις υπήρξε και η πρώτη εν Αργοστολίω της υψιφώνου κ. Ανδριτσοπούλου εμφάνισις, η οποία ποικιλοτρόπως εξεταζομένη υπήρξε εξαιρετικά καλή, κατέχουσα μια πλούσιαν και απαράμιλλον διάυγεια…».24 Οι παραστάσεις συνεχίστηκαν και για δεύτερη εβδομάδα όπου παρουσιάστηκε η Manon του Massenet. Στο πόντιουμ παρουσιάζεται ο Διονύσιος Λαυράγκας, η οποία φαίνεται να είναι η πρώτη εμφάνιση του συνθέτη με το Ελληνικό Μελόδραμα στην Κεφαλονιά.25 Η κριτική αναφέρει ότι «Η λεπτοκεντημένη όπερα του μεγάλου γάλλου μουσουργού έτυχεν θαυμασίας ερμηνείας υπό τη διεύθυνση του διαπρεπούς μαέστρου μας κ. Δ. Λαυράγκα. Όλοι στάθηκαν στο ρόλο τους κι’ έπαιξαν κατ’αναλογίαν, καλά.» και συνεχίζει ειδικότερα για τους συντελεστές της παράστασης «Αλλ’η κυρία Ανδριτσοπούλου υπερέβη πάσαν προσδοκίαν…Ο δε κ. Δελένδας ετραγούδισε με εξαιρετική τέχνη…».26 Οι παραστάσεις του Ελληνικού Μελοδράματος πρέπει να συνεχίστηκαν μέχρι τα τέλη του μήνα, όπου φτάνουμε στα διθυραμβικά σχόλια και κυρίως για το πρόσωπο του Λαυράγκα. «Μπορεί να υστερούσε αριθμητικώς το συγκρότημα της, τα πρόσωπα όμως, που την αποτελούσαν, ήσαν όλα τόσες μουσικές εκδηλώσεις, σφυρηλατημένες στο χαλκείον της Μελέτης και του Αισθήματος…Υπό την καθοδήγηση του Μοναδικού, στο είδος του μαέστρου Λαυράγκα, έφεραν το άρμα της Αρμονίας στις απόκοσμες σφαίρες…Είναι ο μεγάλος Διδάσκαλος, ο βαθύς ερμηνευτής…».27
Το καλοκαίρι του 1932, το Ελληνικό Μελόδραμα υπό τη διεύθυνση του Λαυράγκα επισκέπτεται το Αργοστόλι.28 Ο τύπος χαιρετίζει την έλευση του θιάσου και του συνθέτη γράφοντας «Μετ’ εξαιρέτου ενθουσιασμού χαιρετίζομεν την άφιξη εις την πόλιν μας του Ελληνικού Μελοδράματος υπό τη διεύθυνση του κορυφαίου Μουσικοσυνθέτου κ. Δ. Λαυράγκα» και παροτρύνει τους αναγνώστες να παρακολουθήσει τις παραστάσεις «Είμεθα απολύτως βέβαιοι ότι η μουσικοτραφής Κοινωνία της πόλεως μας θα θελήση να υποστηρίξη το αποτελούμενον από τους διασημοτέρους καλλιτέχνες μεγαλειώδες συγκρότημα…».29 Τα έργα που παρουσιάστηκαν ήταν La traviata, Rigoletto,Tosca, Aida, Il barbiere di Siviglia, Faust, Ernani με κύριους συντελεστές τους Αντώνη Δελένδα, Γιάννη Αγγελόπουλο, Νίκο Μοσχονά, Μαίρη Ταμπάση και Αικατερίνη Πομόνη. Οι παραστάσεις «επέτυχαν καθ’ολοκληρίαν» και οι κοινωνία του Αργοστολίου
Ενέργειες ανάδειξης σύγχρονου πολιτισμού & ιστορικής κληρονομιάς απο το Δήμο Αργοστολίου 6 5 Το έργο μέσα απο το έργο των καλλιτεχνών και την ιστορική μνήμη
«παρακολούθησε την εκτέλεση των έργων τούτων θαυμάσασα και καταχειροκροτήσασα τους αποτελούντας το καλλιτεχνικό τούτο συγκρότημα».30 Το αποκορύφωμα της περιοδείας του Ελληνικού Μελοδράματος έρχεται με την παρουσίαση της όπερας Διδώ31 0του Λαυράγκα υπό τη διεύθυνση του ίδιου του συνθέτη στο θέατρο «Απόλλων» στις 30/8/193232. Κατά την προσέλευση του μαέστρου, «η συγκεντρωμένη ανθρωπόμαζα που είχε καταλάβει το χώρο του Θεάτρου εξέσπασεν εις παρετεταμένα χειροκροτήματα».
Η παράσταση άρχισε άμεσα με την παρακάτω διανομή: την υψίφωνο Μαίρη Ταμπάση ως Διδώ, το τενόρο Αντώνη Δελένδα ως Αινεία, το βαρύτονο Γιάννη Αγγελόπουλο ως Αχάτη, τη μεσόφωνο Ι. Λώρη ως Άννα, το τενορο-βαρύτονο Μανώλη Ξυνίδη ως Ανθέα και τον βαρύτονο Ευάγγελο Βακόντιο στο ρόλο του Ασκάλη. Με το τέλος της πρώτης πράξης, η αποδοχή ήταν τόσο μεγάλη, που ακολούθησε «καταιγισμός ενθουσιωδών χειροκροτημάτων» καθώς και στέψη του μουσουργού με δάφνινο στεφάνι από τον Δήμαρχο της πόλης.33
Το Ελληνικό Μελόδραμα υπό τη διεύθυνση του Λαυράγκα, για τρίτη φορά, εμφανίζεται στην Κεφαλονιά από τη 19η Δεκεμβρίου του 1934 μέχρι και την 8η Ιανουαρίου 1935, όπου λαμβάνει χώρα η αποχαιρετιστήριος παράσταση του θιάσου, ανεβάζοντας έντεκα όπερες και μια ουβερτούρα σε συνολικά δώδεκα παραστάσεις.34 Το ρεπερτόριο περιλάμβανε τις όπερες La traviata και Rigoletto του Verdi, Tosca, La bohème (2 παραστάσεις) και Madam Butterfly του Puccini, Manon του Massenet, Faust (2 παραστάσεις) του Gounod, Lucia di Lammermoor (2 παραστάσεις) του Donizetti, Cavallaria Rusticana και Pagliacci (2 παραστάσεις) του Leoncavallo, Carmen (μόνο η β΄πράξη, επίσης 2 παραστάσεις) του Bizet και την εισαγωγή από το Il barbiere di Siviglia του Rossini. Συγκεκριμένα οι εμφανίσεις του θιάσου, την Κυριακή 23/12 και Τρίτη 25/12 περιλάμβαναν απογευματινή και βραδυνή παράσταση με διαφορετικά έργα, ενώ στη παράσταση της Τετάρτης 26/12 ανέβηκαν δυο όπερες – η «Καβαλαρία» και οι «Παλιάτσοι». Οι συντελεστές της περιοδείας, δεκατρείς συνολικά τον αριθμό, από τα μεγαλύτερα σχήματα που εμφανίστηκαν στο νησί, ήταν οι σοπράνο Μιρέϊ Φλερύ, Νέλλυ Μελάτση, οι μεσόφωνοι Μαρίκα Ξανθάκη, Άννα Λουκάσεβιτς, Β. Βαρίνα, οι τενόροι Κυριάκος Τσάκος και Νίκος Γλυνός, οι βαρύτονοι Ευάγγελος Βακόντιος, Απόστολος Πρεδάρης και Μενέλαος Βαφειάδης, οι μπάσσοι Γεώργιος Μουλάς, Κλέων Ζαχαρόπουλος, Θ. Αγγελόπουλος. Η τελευταία παράσταση της περιοδείας ήταν με τη La bohème στις 8/1/193535. Αυτή πρέπει να είναι και η τελευταία εμφάνιση, μέχρι νεωτέρας ανακαλύψεως, του Λαυράγκα με το Ελληνικό Μελόδραμα στην Κεφαλονιά.
Το καλοκαίρι του 1938, σύμφωνα με το Χατζηαποστόλου, ο θίασος υπό τον Γεώργιο Μουλά περιοδεύει στην Πάτρα, Καλαμάτα, Ζάκυνθο, Αγρίνιο και Ιωάννινα
και αποτελεί την τελευταία εμφάνιση του Ελληνικού Μελοδράματος στο νησί.36 Μέσα από τις παραστάσεις του Ελληνικού Μελοδράματος στην Κεφαλονιά του μεσοπολέμου σκιαγραφείται εν μέρει η καλλιτεχνική ζωή του νησιού, και ειδικότερα του λυρικού θεάτρου, η οποία περιορίζεται κυρίως κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού και την εορταστική περίοδο των Χριστουγέννων.
Μίας περιόδου δύσκολης για τον Ελληνισμό, με το πέπλο του Εθνικού Διχασμού να σκιάζει την πολιτική ζωή της χώρας, με την οικονομική δυστοκία για καλλιτεχνικά θέματα δεδομένου της μακροχρόνιας Μικρασιατικής εκστρατείας και μετέπειτα καταστροφής, και της επίλυσης του θέματος των προσφύγων από τα παράλια της Σμύρνης. Από την άλλη πλευρά, ο Διονύσιος Λαυράγκας και τα μέλη του Ελληνικού Μελοδράματος με το άσβηστο πάθος και αγάπη για τη μουσική και ειδικότερα για την μελοδραματική τέχνη συνέβαλαν στην ανάπτυξη της μουσικής καλλιέργειας της χώρας, κάνοντας την όπερα είδος κατανοητό -λαϊκό ας μου επιτραπεί ο όρος- μεταφράζοντας τα «λιμπρέτι» στην ελληνική γλώσσα και δίνοντας παραστάσεις σε περιοχές της Ελλάδας που σήμερα στις αρχές του 21ου αιώνα κανείς δεν σκέφτεται ότι υπάρχει η παραμικρή πιθανότητα να πραγματοποιηθούν…
ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ
1 Χατζηαποστόλου, Α., Ιστορία του Ελληνικού Μελοδράματος, Αθήνα, 1949, σ.8.
2 Σύμφωνα με την μαρτυρία του χορωδού Σωτήρη Χλιμίτζα. Βλ. Χατζηαποστόλου, Α., ό.π., σσ.13, 17-19.
3 Το drama giocoso Betly σε δύο πράξεις (αρχικά σε μία) σε ιταλικό λιμπρέτο από τον ίδιο τον συνθέτη ανέβηκε για πρώτη φορά στο Teatro Nuovo της Νάπολη στις 21/8/1836.
4 Η πρεμιέρα της όπερας La bohème του Puccini σε λιμπρέτο των Luigi Illica και Giuseppe Giacosa έγινε στο Teatro Regio την 1/2/1896.
5 Λαυράγκας, Δ., Απομνημονεύματα, Γκόβοστη, Αθήνα, χ. χρ., σ.133.
6 Ο Χατζαποστόλου χωρίζει την δράση του Γ΄ Ελληνικού Μελοδράματος σε οκτώ περιόδους από τον 04/1900 έως και τον 06/1943. Βλ. Χατζηαποστόλου, Α., ό.π., σσ. 50-102.
7 Τα μοναδικά προνόμια που έλαβε το «Ελληνικό Μελόδραμα», ως νομικό πρόσωπο, ήταν επί υπουργείας Ριχάρδου Λιβαθινόπουλου επί κυβερνήσεως Παγκάλου, τα οποία περιλάμβαναν την πλήρη ατέλεια φόρου δημοσίων θεαμάτων και την ετήσια οικονομική ενίσχυση 2.500.000 δρχ. (ΦΕΚ, αρ. 423,τχ. Α΄, 29/12/1925) Βλ. Μαρκάτου, Δ. «Η συμβολή του Διονυσίου Λαυράγκα στον εορτασμό της Εκτατονταετηρίδος της Εθνικής Παλιγγενεσίας», Συμβολή στην Ιστορία της Επτανησιακής Μουσικής, επιμ. Μοσχόπουλος, Γ. Ν., Εταιρεία Κεφαλληνιακών Μελετών, Αργοστόλι, 2000, σσ.215-223. Από το παραπάνω ποσό κατεβλήθη μόνο η πρώτη δόση των 250.000δρχ. Βλ. Λαυράγκας, Δ., όπ., σ. 262.
8 Η πρώτη παράσταση όπερας έγινε με το έργο Gerone tiranno di Siracusa στο θέατρο San Giacomo της Κέρκυρας το 1733. Βλ. Ξανθουδάκης, Χ., «Προεπαναστατικό Μελόδραμα», στο ένθετο «Ελληνικό Μελόδραμα 1888-1940», Η Καθημερινή Επτά Ημέρες, Κυριακή 4 Απριλίου 1999, σ.3.
9 Λούντζη, Ν, «Ευρώπη και Ελλάδα», στο ένθετο «Ελληνικό Μελόδραμα 1888-1940», Η Καθημερινή Επτά Ημέρες, Κυριακή 4 Απριλίου 1999, σ.11.
10 Ρωμανού, Κ., Έντεχνη Ελληνική Μουσική στους Νεότερους Χρόνους, Κουλτούρα, Αθήνα, 2006, σσ. 83-86.
11 Στην Κέρκυρα, το San Giacomo εγκαινιάστηκε ως θέατρο το 1720 και λειτούργησε ως το 1892. Το Δημοτικό Θέατρο Κερκύρας λειτούργησε από το 1902 έως το 1943. Στην Ζάκυνθο, λειτούργησαν το Θέατρο στο Κάστρο (1750), το ξύλινο θέατρο της Πόλης του Αιγιαλού (1783), το Teatro dei Filopatrii (1813), το Θέατρο «Adam»
Ενέργειες ανάδειξης σύγχρονου πολιτισμού & ιστορικής κληρονομιάς απο το Δήμο Αργοστολίου 58 Το έργο μέσα απο το έργο των καλλιτεχνών και την ιστορική μνήμη
(1822), το Teatro dei Parnassiani (1843), το Θέατρο «Απόλλων» (1836) και τέλος το Θέατρο «Φώσκολος» (1875). Βλ. Μοτσενίγος, Σ., Νεολληνική Μουσική. Συμβολή εις την Ιστορία της, Αθήνα, 1958, σσ.186-197.
12 Ευαγγελάτος, Σ., Ιστορία του θεάτρου εν Κεφαλληνία 1600-1900, Αθήνα 1970, σ.166.
13 Τα εγκαίνια του Θεάτρου «Κέφαλος» έγιναν με την όπερα La traviata του Verdi και την Maria di Rohan του Donizetti, τον Νοέμβριο του 1858 (Βλ. Ευαγγελάτος, Σ.: ό.π., σ.191.) ή τον Σεπτέμβριο του 1859 (Βλ. Μοτσενίγος, Σ., ό.π., σσ.199-200).
14 Ραυτόπουλος, Γ., Διονύσης Λαυράγκας 1860-1941. Ένας Ιδεολόγος της ελληνικής μουσικής ζωής, Μουσική Εταιρεία «Διονύσης Λαυράγκας», Αθήνα, 1993, σ.150.
15 «ΘΕΑΤΡΟΝ», Eληά, αρ.39, 2/10/1921, σ.2.
16 Χατζηαποστόλου, Α., ό.π., σ.96.
17 Ο Χατζηαποστόλου αναφέρει, χωρίς συγκεκριμένη ημερομηνία και συντελεστές, ότι «παράλληλα, άλλος θίασος, τιτλοφορούμενος ‘Β΄ Τμήμα του Μελοδράματος’ περιοδεύει στο Αργοστόλι, Αγρίνιον και Καλάμας» κατά το 1928. Βλ. Χατζηαποστόλου, Α., ό.π., σ.97.
18 «Το Ελληνικό Μελόδραμα», Μέλλον, αρ. φύλλου 444, Σάββατο 7/1/1928, σ.4.
19 Θεοδοσάτος, Τ., «Ιωάννης Αγγελόπουλος-Ελληνικόν Μελόδραμα», Eληά, αρ.303, Σάββατο 7/1/1928, σ.1.
20 «Η Ελληνική όπερα του Αγγελόπουλου εξακολουθή τις παραστάσεις και την εβδομάδα αυτήν με ενδιαφέρον», Εφημερίδα Μέλλον, αρ. φύλλου 445, Σάββατο 14/1/1928, σ.4.
21 Χατζηαποστόλου, Α., ό.π., σ.97.
22 «Μελοδραματικός θίασος», Eληά, αρ.380, Σάββατο 27/7/1929, σ.4
23 Ο Χατζηαποστόλου (1949:100) αναφέρει ότι το Μάρτιο και Απρίλιο του 1931 ότι ο θίασος υπό τον Ανδρουτσόπουλο περιόδευσε μεταξύ άλλων πόλεων και στο Αργοστόλι. Η πρώτη αναφορά της εμφάνισης του θιάσου στην Κεφαλονιά το 1931, γίνεται στο άρθρο με τίτλο «Ελληνικόν Μελόδραμα», της εφημερίδας Εληά, αρ. φύλλου 481, Σάββατο 1/8/1931, σ. 4.
24 «Ελληνικόν Μελόδραμα», Τελώνιον, αρ. 636, Σάββατο 8/8/1931, σ.1.
25 Ο συνθέτης αναφέρει, στα Απομνημονεύματα, με την ευκαιρία της περιοδείας του μελοδράματος στην Κέρκυρα και Πάτρα θα πήγαινε στο Αργοστόλι για πρώτη φορά με το θίασο το καλοκαίρι του 1934. Λαυράγκας, Δ. ό.π., σ.266.
26 Θεοδοσάτος, Τ., «Εντυπώσεις από την ‘Μανόν’», Τελώνιον, αρ.637, Σάββατο 15/8/1931, σ.1.
27 Θεοδοσάτος, Τ., «Η Ορχήστρα του Μελοδράματος-Ο Μοναδικός-», Εληά, αρ. φύλλου 485, Σάββατο 29/8/1931, σ.1.
28 Ο Χατζηαποστόλου αναφέρει ότι ο θίασος πήγε στην Ζάκυνθο, Κεφαλονιά και Κέρκυρα υπό τη καλλιτεχνική διεύθυνση του Μουλά. Βλ. Χατζηαποστόλου, Α., ό.π., σ.100.
29 «Άφιξις Ελληνικού Μελοδράματος», Τελώνιον, αρ. 691, Σάββατο 20/8/1932, σ.2.
30 «Το Εθνικόν Μελόδραμα», Τελώνιον, αρ. 692, Σάββατο 27/8/1932, σ.2.
31 Η πρεμιέρα της όπερας Διδώ του Δ. Λαυράγκα, σε ποίηση του Π. Δημητρακόπουλου έγινε στο Δημοτικό Θέατρο Αθηνών στις 10/4/1909, βάση του προγράμματος που φυλάσσεται στο Αρχείο του Θεατρικού Μουσείου. Στις 12/4/1909, ο Γεώργιος Λαμπελέτ γράφει την κριτική με τίτλο «Η “Διδώ” του Λαυράγκα» στην εφημερίδα Εμπρός, σ.5. Ο Λαυράγκας, όμως, στα Απομνημονεύματα αναφέρει ως ημερομηνία της πρεμιέρας την 19/4/1909. Βλ. Λαυράγκας, Δ. ό.π., σ.197.
32 «Το Μελόδραμα ‘Διδώ’», Εληά, αρ. φύλλου 533, Σάββατο 3/9/1932, σ.4.
33 «Η Στέψις του μουσουργού Δ. Λαυράγκα», Τελώνιον, αρ. 693, Σάββατο 3/9/1932, σ.2.
34 Οι πληροφορίες σχετικά με τις παραστάσεις που δόθηκαν στο διάστημα 19/12/1934 - 8/1/1935 αντλήθηκαν από τα προγράμματα που φυλάσσονται στο Αρχείο του Θεατρικού Μουσείου.
35 Η μόνη αναφορά για τη συγκεκριμένη περιοδεία μέχρι πρότινος ήταν αυτή του Χατζηαποστόλου όπου τμήμα του Ελληνικού Μελοδράματος υπό τον Λαυράγκα πηγαίνει στη Πάτρα, Ζάκυνθο, Αργοστόλι, Ληξούρι. Βλ. Χατζηαποστόλου, Α., ό.π., σ.104.
36 Χατζηαποστόλου, Α., ό.π., σ.106. Σύμφωνα όμως με τον Τζερπίνο, η τελευταία εμφάνιση του Ελληνικού Μελοδράματος στην Ζάκυνθο έγινε μεταξύ 28/7/1936-2/8/1936. Βλ. Τζερπίνος, Σ., «Στις σκηνές της Ζακύνθου», στο ένθετο «Ελληνικό Μελόδραμα 1888-1940», Η Καθημερινή Επτά Ημέρες, Κυριακή 4 Απριλίου 1999, σ.20.