Καρχαρίες – που ανήκουν ;
Οι καρχαρίες ανήκουν στη υπόταξη καρχαριοειδή, τάξη πλευροτρηματικοί. Ο σκελετός τους είναι αποκλειστικά κατασκευασμένος από χόνδρο / Χονδριχθύες, δηλαδή μία κατηγορία ψαριών που επίσης περιλαμβάνει τα σελάχια και τις χίμαιρες.Υπάρχουν 457 είδη καρχαριών, 47 από αυτά βρίσκονται στην Μεσόγειο Θάλασσα. Ο μεγαλύτερος καρχαρίας είναι ο Φαλαινοκαρχαρίας (Rhincodon typus) με μέγιστο μήκος τα 18 μέτρα ο οποίος είναι ακίνδυνος και τρέφεται αποκλειστικά με πλαγκτόν/καρκινοειδή, ενώ ο μικρότερος καρχαρίας είναι ο «νάνος» με μήκος 15 εκατοστά.
Καρχαρίας μάκο (Isurus oxyrinchus) και λευκός καρχαρίας (Carcharodon carcharias) στις ελληνικές θάλασσες – μην τους μπερδεύουμε!
Εικ 1./ Φωτό. : Μανώλης Μπαρδάνης. λευκός καρχαρίας (Carcharodon carcharias) που αλιεύτηκε στο Παλιούρι της Χαλκιδικής το 1985.
Εικ 2.Καρχαρίας μακό (shortfin mako shark) Isurus oxyrinchus – πηγή Wikipedia
Αφορμή για αυτήν την παράγραφο αποτελεί το γεγονός ότι πολλοί άνθρωποι (δικαιολογημένα) μπερδεύουν τον λευκό με τον μακο και αυτό. Είναι όντως πολύ εύκολο για έναν μη εδικό να μπερδεύει τα 2 είδη. Ο λευκός καρχαρίας Carcharodon carcharias και ο καρχαρία μάκο μοιάζουν μορφολογικά και ανήκουν στην ίδια οικογένεια, πιο συγκεκριμένα στην οικογένεια Lamnidae. Ποιο συγκεκριμένα υπάρχουν κάποιες ευδιάκριτες μορφολογικές διαφορές, ο μακό π.χ. έχει γαμψωτά δόντια ενώ ο λευκός μεγάλα τριγωνικά δόντια. Εικ 3. Σαγόνια του λευκού καρχαρία Carcharodon carcharias, παρατηρήστε ότι τα δόντια είναι μεγάλα και τριγωνικά σε σχέση με του μάκο που είναι ποιο γαμψά.
Εικ 3. Σαγόνια του λευκού καρχαρία Carcharodon carcharias, παρατηρήστε ότι τα δόντια είναι μεγάλα και τριγωνικά σε σχέση με του μάκο που είναι ποιο γαμψά.
Ο μάκο θεωρείται κοσμοπολίτικο ψάρι. Επιπελαγικό, παράκτιο και ωκεανόδρομο. Απαντά σε επιφανειακά αλλά και βαθειά νερά μεχρι και τα 740 μέτρα και τρέφεται με πελαγικά ψάρια και κεφαλόποδα
Εικ 4. Σαγόνια του καρχαρία μακό Isurus oxyrinchus (παρατηρηστε τα γαμψα δόντια)
Ο λευκός καρχαρίας είναι εξαιρετικά σπάνιος στην Ελλάδα, ενώ ποιο συχνός είναι ο μάκο. Ο λευκός μπορεί να έχει μέγιστο μήκος τα 6 μέτρα και μέγιστο δημοσιευμένο βάρος τα 3400 κιλά. Είναι και τα δύο Ωκεανόδρομα και πελαγικά ψάρια και βρίσκονται στην κορυφή της θαλάσσιας τροφικής αλυσίδας. Ο λευκός καρχαρίας είναι ένας από τους κυριότερους θηρευτές των ωκεανών (top predators). Περισσότερες πληροφορίες για τα βιολογικά χαρακτηριστικά του καρχαρία μακο και του λευκου μπορείτε να βρειτε στην ιστοσελίδα fishbase, η Φωτογραφίες και πληροφορίες από όλα τα είδη είναι διαθέσιμα στο site της FISHBASE: www.fishbase.gr
Λευκοι καρχαρίες στην Μεσόγειο
Μεγαλύτεροι πληθυσμοί λευκού καρχαρία παρατηρούνται στις Ηνωμένες Πολιτείες (Ατλαντικός - βορειοανατολικά και Καλιφόρνια), την Νότια Αφρική, την Ιαπωνία, την Αυστραλία (κυρίως στην Νέα Νότια Ουαλία και τη Νότια Αυστραλία), την Νέα Ζηλανδία, τη Χιλή. Οι πιο πυκνοί και γνωστοί πληθυσμοί βρίσκονται γύρω από την νήσο Dyer στην Νότια Αφρική, όπου και ένα μεγάλο μέρος της έρευνας του καρχαρία γίνεται εκεί. Είναι μεταναστευτικό ψάρι, και συνήθως μοναχικό, δεν συναντάται σε
μεγάλα κοπάδια όπως άλλα είδη καρχαριών, αλλά μπορεί να εντοπιστεί κολυμπώντας σε ζευγάρια αλλά και σε ομάδες 10 ή και περισσότερων ατόμων, και αυτό παρατηρείται κυρίως για τη εύρεση τροφής. Η παρατήρηση αυτού του είδους στις θάλασσές μας και στη Μεσόγειο γενικότερα είναι σπάνια (έχω γράψει παλαιότερα ένα άρθρο για τους καρχαρίες στις ελληνικές θάλασσες). Στην Μεσόγειο, ο λευκός καρχαρίας τρέφεται κυρίως με τόνους και άλλα μεγάλα ψάρια, και γενικά είναι μοναχικό είδος και κινείται συνεχώς. Υπάρχει μια περιοχή αναπαραγωγής λευκών καρχαριών, η οποία περιλαμβάνει την Σικελία, τη Μάλτα και την Τυνησία, και μία μελέτη από το Πανεπιστήμιο του Αμπερντίν της Σκωτίας, υπέθεσε ότι οι λευκοί καρχαρίες έφτασαν στη Μεσόγειο από την Αυστραλία πρίν από 450.000 χρόνια, μέσω των Στενών του Γιβραλτάρ. Οι λευκοί καρχαρίες διανύουν μεγάλες μεταναστευτικές πορείες ως μία τακτική αναζήτησης της λείας τους, ακολουθώντας τα θαλάσσια ρεύματα. Όσον αφορά τους λευκούς της Μεσογείου, επικρατούσαν διαφορετικές κλιματικές συνθήκες/αλλαγές (πρίν από 450.000 χρόνια), και ένα σφάλμα πλοήγησης, ίσως να οδήγησε κάποιους θηλυκούς λευκούς να εισέλθουν στα νερά της Μεσογείου, και τελικά να γεννήσουν σε αυτά
Μέχρι πρόσφατα, οι επιστήμονες υπέθεταν ότι οι μεγάλοι λευκοί της Μεσογείου είχαν πιο στενή σχέση με τα ξαδέλφια τους στο κοντινό Ατλαντικό Ωκεανό. Αλλά τα αποτελέσματα από την ανάλυση μιτοχονδριακού DNA (στην σεξουαλική αναπαραγωγή, τα μιτοχόνδρια (οργανίδια των κυττάρων) κληρονομούνται κανονικά και αποκλειστικά από τη μητέρα, για αυτό και το γενετικό υλικό που περνάει μέσω της μητέρας, είναι ιδιαίτερα χρήσιμο για τον εντοπισμό των καταγωγών διάφορων ομάδων), έδειξε ότι οι καρχαρίες της Μεσογείου είναι γενετικά πολύ διαφορετικοί από την αντίστοιχη ομάδα λευκών καρχαριών του Ατλαντικού, και περισσότερο στενά συνδεδεμένη με τους λευκούς καρχαρίες της Αυστραλίας και της Νέα Ζηλανδίας! Η ίδια μελέτη υποστηρίζει ότι επειδή οι καρχαρίες Ατλαντικής προέλευσης σπάνια εισέρχονται στη Μεσόγειο, οι μεγάλοι λευκοί καρχαρίες της Μεσογείου είναι γενετικά απομονωμένοι, χωρίς να υπάρχει έτσι εισροή άλλων ατόμων για την ανανέωση του πληθυσμού τους. Οι λευκοί καρχαρίες της Μεσογείου (χωρίς τις "ενισχύσεις" του Ατλαντικού), βρίσκονται στην κόκκινη λίστα των απειλούμενων ειδών. Το αδιάκριτο κυνήγι - ψάρεμα αυτών των ζώων, απειλεί άμεσα τους πληθυσμούς τους. Μάλιστα, ορισμένα είδη καρχαριών απειλούνται με εξαφάνιση λόγω της υπεραλίευσης και της υποβάθμισης του θαλάσσιου περιβάλλοντος. Όσον αφορά τον λευκό καρχαρία, η IUCN (International Union for Conservation of Nature) αντιμετωπίζει τον λευκό καρχαρία ως είδος ευάλωτο, ενώ περιλαμβάνεται και στο Παράρτημα ΙΙ της CITES (the Convention on International Trade in Endangered Species of Wild Fauna and Flora).
Ελληνικές θάλασσες και κίνδυνοι
Οι Ελληνικές θάλασσες είναι όντως ακίνδυνες, και αυτό σε σχέση με τους θαλάσσιους οργανισμούς που υπάρχουν σε άλλες θάλασσες όπως π.χ. τις τροπικές θάλασσες (ερυθρά θάλασσα, τροπικές - παράκτιες περιοχές της Αυστραλίας κ.α.), όπου η παρουσία δηλητηριωδών και άλλων οργανισμών είναι ποιο συχνή. Οι
κυριότεροι κίνδυνοι που μπορεί να συναντήσει ένας λουόμενος στα ελληνικά νερά δεν προέρχονται από θαλάσσιους οργανισμούς, αλλά από τον ίδιο τον άνθρωπο, π.χ. απρόσεχτοι χειριστές ταχυπλόων, απρόσεχτοι ψαροντουφεκάδες που δεν τηρούν τους κανόνες ασφαλείας, θαλάσσιο σκι, αιχμηρά αντικείμενα από ανθρώπινα σκουπίδια (σπασμένα γυαλιά, πεταμένα αγκίστρια, πετονιές και παλιοσίδερα σε αμμουδιές). Όσον αφορά τους βενθικούς θαλάσσιους οργανισμούς, δλδ τους ζωντανούς οργανισμούς που ζουν κοντά, θαμμένοι ή πάνω στον βυθό της θάλασσας ,δλδ πάνω στα βράχια, στα φύκη, στην άμμο και σε κάθε τύπο υποστρώματος υπάρχουν μερικοί όπου χρειάζεται να προσέχουμε. Πρώτα απ όλα προσοχή στους αχινούς, στην Ελλάδα συναντούμε κυρίως τα είδη Arbacia lixula, Paracentrotus lividus, Sphaerechinus granularis, οι βελόνες των αχινών δεν είναι δηλητηριώδεις (απ όσο γνωρίζω), ωστόσο προκαλούν έντονο πόνο αν κάποιος τους πατήσει κατά λάθος. Επίσης μερικά όμορφα και χρωματιστά σκουλήκια Hermodice carnculata, τα λεγόμενα ‘’κάμπιες’’ όπως πολλοί τα αποκαλούν και Fireworm, τα σκουλήκια αυτά φέρουν μία λευκή χαίτη όπου αν την αγγίξει κάποιος προκαλεί έντονο πόνο. Επίσης άλλα είδη που πρέπει να προσέξουμε και που έχουν δηλητήριο είναι κάποια υδρόζωα, οργανισμοί παρόμοιοι με τις μέδουσες και τα κοράλλια και ζουν στον βυθό με την μορφή μικρών λευκών πολυπόδων, η επαφή με αυτά προκαλεί ερεθισμό, όπως και οι διάφορες μέδουσες που ζουν στις Ελληνικές θάλασσες π.χ. του είδους Aurelia aurita, και Pelagia noctiluca. Επίσης σε αμμώδεις βυθούς συχνάζουν ψάρια τα οποία λέγονται δράκαινες, συνήθως μισοθαμένες στην άμμο αφήνοντας μόνο το κεφάλι τους και το ραχιαίο πτερύγιο να εξέχει από την αυτήν, πρόκειται για πανέμορφα ψαράκια, ωστόσο θα πρέπει να προσέχουμε που πατάμε στην άμμο, διότι το ραχιαίο πτερύγιο τους σε περίπτωση που κατά λάθος πατηθεί προκαλεί έντονο πόνο λόγω δηλητηριώδους ουσίας.
Είδη καρχαριών στις Ελληνικές θάλασσες
Σύμφωνα με τον «Κατάλογο Των Θαλάσσιων Ιχθύων Της Ελλάδος» του Κ. Παπακωνσταντίνου (1988), αναφέρονται 35 είδη καρχαριών στις ελληνικές θάλασσες
Επιστημονική ονομασία Κοινή ονομασία
Hexanchus griseus Εξαβράγχιος ή σαπουνάς ή αλέτρι
Heptranchias perlo Επταβράγχιος ή αλέτρι
Eugomphodus taurus Ταυροκαρχαρίας
Odontaspis ferox Αγριοκαρχαρίας
Isurus oxyrinchus Ρυγχοκαρχαρίας
Lamna nasus Λάμια
Carcharodon carcharias Λευκός καρχαρίας ή σμπρίλλιος
Cetorhinus maximus Παπάς ή σαπουνάς ή προσκυνητής
Alopias vulpinus Καρχαρίας αλεπού
Scyliorhinus caniculus Σκυλάκι ή γάτος
Scyliorhinus stellaris Σκυλάκι ή γατοψαράκι
Galeus melastomus Γάτα ή μελανόστομος
Mustelus mustelus Δροσίτης ή γριζογαλέος
Mustelus asterias Αστρογαλέος
Mustelus punctulatus Στικτογαλέος
Carcharinus brevipinna Κοντόπτερος καρχαρίας
Carcharinus plumbeus Σταχτοκαρχαρίας
Prionace glauca Γλαυκός καρχαρίας
Rhizoprionodon acutus Πριονοδοντοκαρχαρίας
Galeorhinus galeus Σκυλογαλέος ή δροσίτης
Sphyrna zygaena Σφυροκέφαλος ή ζύγαινα ή πατερίτσα
Sphyrna tudes Σφυροκέφαλος ή μικροζύγαινα
Oxynotus centrina Οξύνωτος ή γουρουνόψαρο ή αχινόγατος
Squalus acanthias Κεντρόνι
Squalus blainvillei Γκριζοκεντρόνι ή κοκκαλάς
Centrophorus granulosus Κοκκαγκαθίτης
Centrophorus ujato Μικροκεντροφόρος
Deania calcea
Etmopterus spinax Μαυροαγκαθίτης
Dalatias licha Σκυμνοσκυλόψαρο
Somniosus rostratus Λαίμαργος
Echinorhinus brucus Αχινοσκυλόψαρο ή καβουρομάνα
Squatina squatina Ρίνα ή άγγελος
Squatina oculata Ματορίνα
Squatina aculeata Ακανθορίνα
Οι κοινές ονομασίες σύμφωνα με τους Οικονομίδη-Κουτράκη, 2001.
Φωτόγραφίες και πληροφορίες από όλα τα είδη είναι διαθέσιμα στο site της FISHBASE: www.fishbase.gr και http://filaman.uni-kiel.de/search.html
Θέλω να τονίσω ότι υπάρχουν 457 είδη καρχαριών, και πολύ λίγα από αυτά θεωρούνται επικίνδυνα για τον άνθρωπο, 47 από τα 457 είδη βρίσκονται και στην Μεσόγειο Θάλασσα (Φωτογραφίες και πληροφορίες από όλα τα είδη είναι διαθέσιμα στο site της FISHBASE: www.fishbase.gr και http://filaman.uni-kiel.de/search.html). Σας δίνουμε μία λίστα με τα 35 είδη που βρίσκονται στις ελληνικές θάλασσες (Σύμφωνα με τον «Κατάλογο Των Θαλάσσιων Ιχθύων Της Ελλάδος» του Κ. Παπακωνσταντίνου (1988), αναφέρονται 35 είδη καρχαριών στις ελληνικές θάλασσες). Έχω προσθέσει το γράμμα Α σημαίνει ότι είναι Ακίνδυνο είδος, E είναι επικίνδυνο και Μ για τα μάλλον επικίνδυνο. Θα παρατηρήσετε ότι τα περισσότερα είναι ακίνδυνα είδη, και τα λεγόμενα επικίνδυνα ή μάλλον επικίνδυνα ζουν στο ανοιχτό πέλαγος, μακριά από τις ακτές και γενικός είναι σπάνια στις ελληνικές θάλασσες, οπότε καταλαβαίνετε ότι οι πιθανότητες να σας επιτεθεί καρχαρίας σε ελληνικές ακτές είναι πάρα πολύ μικρές, σχεδόν μηδαμινές.
Hexanchus griseus Εξαβράγχιος ή σαπουνάς ή αλέτρι - Α Heptranchias perlo Επταβράγχιος ή αλέτρι –Α Eugomphodus taurus Ταυροκαρχαρίας - Μ Odontaspis ferox Αγριοκαρχαρίας - Α Isurus oxyrinchus Ρυγχοκαρχαρίας - E Lamna nasus Λάμια - Μ
Carcharodon carcharias Λευκός καρχαρίας ή σμπρίλλιος - Ε Cetorhinus maximus προσκυνητής - Α Alopias vulpinus Καρχαρίας αλεπού - Α Scyliorhinus caniculus Σκυλάκι ή γάτος - Α Scyliorhinus stellaris Σκυλάκι ή γατοψαράκι - Α Galeus melastomus Γάτα ή μελανόστομος - Α Mustelus mustelus Δροσίτης ή γριζογαλέος - Α Mustelus asterias Αστρογαλέος - Α Mustelus punctulatus Στικτογαλέος - Α Carcharinus brevipinna Κοντόπτερος καρχαρίας Α Carcharinus plumbeus Σταχτοκαρχαρίας - Α Prionace glauca Γλαυκός καρχαρίας - Ε Rhizoprionodon acutus Πριονοδοντοκαρχαρίας - Α Galeorhinus galeus Σκυλογαλέος ή δροσίτης - Α Sphyrna zygaena Σφυροκέφαλος ή ζύγαινα ή πατερίτσα - Ε Sphyrna tudes Σφυροκέφαλος ή μικροζύγαινα - Α Oxynotus centrina Οξύνωτος ή γουρουνόψαρο ή αχινόγατος - Α Squalus acanthias Κεντρόνι -Α Squalus blainvillei Γκριζοκεντρόνι ή κοκκαλάς - Α Centrophorus granulosus Κοκκαγκαθίτης - Α Centrophorus ujato Μικροκεντροφόρος - Α Deania calcea - Α Etmopterus spinax Μαυροαγκαθίτης -Α Dalatias licha Σκυμνοσκυλόψαρο - Α Somniosus rostratus Λαίμαργος -Α Echinorhinus brucus Αχινοσκυλόψαρο ή καβουρομάνα -Α Squatina squatina Ρίνα ή άγγελος - Α Squatina oculata Ματορίνα - Α Squatina aculeata Ακανθορίνα – Α
Ένα εύλογο ερώτημα που προκύπτει είναι για το αν κινδυνεύει κάποιος που βρίσκεται κοντά στην ακτή – η απάντηση μου είναι Όχι ! και κυρίως όταν μιλάμε για ελληνικές ακτές, όσοι κολυμπάνε κοντά στις ακτές έχουν πολύ μικρές πιθανότητες να πάθουν κάτι. 33 σχεδόν χρόνια δεν έχει παρατηρηθεί επίθεση. Όσοι ανοίγονται στο πέλαγος και σε πολύ βαθειά νερά (με σκάφη μακριά από τις ακτές) και θέλουν να επιχειρήσουν μια βουτιά σε βαθιά νερά, κυρίως σαν ξεχωριστή εμπειρία, να ξέρουν ότι αυξάνονται οι πιθανότητες να συναντήσουν κάποιο μεγάλο ζώο στη θάλασσα, και όχι μόνο καρχαρίες, το ανοιχτό πέλαγος είναι ο φυσικός βιότοπος ορισμένων ειδών δελφινιών, φάλαινας και άλλων μεγάλων ψαριών όπως π.χ. ο τόνος. Έχει παρατηρηθεί (στο εξωτερικό) ότι οι καρχαρίες πολύ συχνά επιτίθενται σε windsurfers (ιστιοσανίδες) αλλά και σε ψαροτουφεκάδες. Στους πρώτους γιατί όταν ξαπλώνουν πάνω στην ιστιοσανίδα και αφήνουν στο νερό τα πόδια και χέρια τους μοιάζουν καταπληκτικά με φώκιες και τους επιτίθενται και στους δεύτερους γιατί η μυρωδιά του αίματος από τα πληγωμένα ψάρια που κουβαλάνε μαζί τους οι ψαροτουφεκάδες
προσελκύει τους καρχαρίες. Κάθε χρόνο, παγκόσμια σκοτώνονται 5-10 άνθρωποι από καρχαρίες. Από τα 35 προαναφερόμενα είδη, λέγεται ότι τα 13 έχουν εμπλακεί σε επιθέσεις με ανθρώπους ή σε σκάφη, χωρίς να θεωρείται ότι αυτά είναι επικίνδυνα. Μην ξεχνάμε ότι ένα ζώο το οποίο είναι πιασμένο-μπλεγμένο σε δίχτυα, μπορεί να γίνει αρκετά επιθετικό διότι παλεύει για την ζωή του, να ελευθερωθεί από τα δίχτυα, αγκίστρια κτλ κτλ). Οσον αφορά για τις επιθέσεις, λέγεται ότι ο λευκός καρχαρίας, Carcharodon carcharias, ευθύνεται για το μεγαλύτερο κομμάτι των επιθέσεων παγκόσμια. Περισσότερα στοιχεία για επιθέσεις καρχαριών σε ανθρώπους στα “Shark Attack Files” : http://www.flmnh.ufl.edu/fish/sharks/statistics/species2.htm. Να τονίσω ότι οι επιθέσεις είναι κυρίως ατυχήματα, γίνονται δλδ λόγω του ότι οι καρχαρίες μας μπερδεύουν με τις φώκιες η κάποιο άλλο μεγαλόσωμο θήραμα τους. Ο θάνατος από επίθεση καρχαρία οφείλεται σε αιμορραγία από την δαγκωματιά! Όπως αναφέρουν και οι ερευνητές, οι καρχαρίες σπάνια επιτίθενται και δαγκώνουν ανθρώπους, και αυτό αν γίνει δεν είναι λόγω του ότι θέλουν να μας φάνε! Εμείς είμαστε οι άγνωστοι που κολυμπάμε στο δικό τους περιβάλλον, δεν ξέρουν τι είμαστε, για αυτό και μας πλησιάζουν από καθαρή περιέργεια, η πλειοψηφία των δαγκωματιών είναι επιφανειακού χαρακτήρα και όχι θανάσιμες…
Προσωπικά δεν έχω συναντήσει ποτέ (κατά την διάρκεια των καταδύσεων μου) καρχαρία, και κυρίως δεν έχω συναντήσει ποτέ καρχαρία κάνοντας ψαροντουφεκο σε βαθειά νερά στο ανοιχτό πέλαγος, βέβαια έχω ακούσει μαρτυρίες άλλων ψαροντουφεκάδων που είδαν καρχαρία, ωστόσο αν είναι αληθινές η όχι η αν επρόκειτο για επικίνδυνο ή ακίνδυνο είδος δεν το γνωρίζω, δεν μπορώ να το κρίνω, άρα δεν είναι μπορουμε να πούμε ότι είναι αλήθεια ή επιστημονικά τεκμηριωμένες. Θέλω να τονίσω ότι ο κόσμος δεν πρέπει να παραπλανιέται από εικόνες με δύτες που κολυμπούν στην θάλασσα με σκοπό να βρουν, να κολυμπήσουν να χαϊδέψουν και να ταΐσουν καρχαρίες (ακίνδυνους ή επικινδύνους), δεν πρόκειται για κατοικίδια ζώα, ούτε βέβαια πρόκειται για δολοφονικές μηχανές, σε κάθε περίπτωση όμως, αυτοί που το κάνουν είναι έμπειροι, ριψοκίνδυνοι και καλά εκπαιδευμένοι δύτες!
ΣΥΧΝΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ
Θέλω να τονίσω ότι μέρος των απαντήσεων που σας δίνω προέρχονται όχι μόνο από το θέμα των σπουδών μου, αλλά και από 2 σημαντικά γεγονότα, α) εκτός από Θαλάσσιος Βιολόγος είμαι και επαγγελματίας δύτης αυτόνομης κατάδυσης (PADI DIVE MASTER), καθώς επίσης παλαιότερα ασχολιόμουν και με ψαροντούφεκο και γενικώς βουτάω στις Ελληνικές θάλασσες – Νότιο Αιγαίο από το 1994, και β) Οι απαντήσεις σε κάποια από τα ερωτήματα, δόθηκαν σε μένα για ένα παλαιότερο μου άρθρο που δημοσίευσα (αρχικά) το 2010 στην δωδεκανησιακή εφημερίδα Ροδιακή
Σας παρουσιάζω λοιπον την λίστα με τις κοινές και συχνές ερωτήσεις και απαντήσεις για τους καρχαρίες στην Ελλάδα. Όλες ι απαντήσεις έχουν δοθεί από τον ειδικό σε αυτά τα θέματα, Δρ Δημήτρη Δαμαλά, Ωκεανογράφο του Ελληνικού κέντρου θαλάσσιων ερευνών.
Σε ποια βάθη κολυμπούν; Ποίοι καρχαρίες κολυμπούν στις ανοικτές θάλασσες;
Υπάρχουν καρχαρίες που συναντώνται στα επιφανειακά στρώματα της θάλασσας και άλλοι που προτιμούν μεγάλα βάθη ζώντας στην επιφάνεια του βυθού (βενθικοί ή βαθύβιοι καρχαρίες) και σε βάθη που φτάνουν ή ξεπερνούν τα 2000 μέτρα.
Χαρακτηριστικά είδη που συναντώνται στα επιφανειακά στρώματα της θάλασσας:
Prionace glauca, Isurus oxyrinchus, Lamna nasus, Carcharodon carcharias, Alopias vulpinus
Μερικά βαθύβια είδη: Hexanchus griseus, Squalus acanthias, Oxynotus centrina
Επίσης, άλλοι συχνάζουν σε παράκτιες περιοχές (παράκτιοι καρχαρίες-coastal sharks) ενώ άλλοι στην ανοικτή θάλασσα (πελαγικοί καρχαρίες-pelagic sharks).
Στις ανοιχτές θάλασσες κυρίαρχα είδη είναι: ο γλαυκός καρχαρίας, Prionace glauca, ο ρυγχοκαρχαρίας, Isurus oxyrhinchus και ο καρχαρίας αλεπού, Alopias vulpinus.
Σε ποιά ελληνική θάλασσα συχνάζουν περισσότερο; Αιγαίο, Ιόνιο ή Κρητικό πέλαγος;
Μία κατηγοριοποίηση των ελληνικών θαλασσών είναι: Αιγαίο πέλαγος, Ιόνιο πέλαγος και Λεβαντίνη (Νότια της Κρήτης έως Αφρική και ακτές Μέσης Ανατολής).
Συναντώνται παντού. Μελέτη πάνω στους τους μεγάλους πελαγικούς καρχαρίες φανέρωσε ότι είναι πιο άφθονοι στην Λεβαντίνη και σπανιότεροι στο Αιγαίο, με το Ιόνιο κάπου ενδιάμεσα. Αυτό μπορεί να οφείλεται είτε στην εντατικότερη αλιεία που έχει υποστεί το Αιγαίο, είτε στο ότι επειδή ακριβώς είναι πελαγικοί αποφεύγουν κλειστές θάλασσες και προτιμούν να μένουν μακριά από τις ακτές, οπότε το Αιγαίο δεν είναι ιδεώδες γι’ αυτούς.
Αντίθετα, μεγάλες συγκεντρώσεις βενθικών καρχαριών (π.χ. Galeus melastomus, Squalus acanthias, Scyliorhinus canicula) συναντώνται στην περιοχή των Κυκλάδων και του Ιονίου.
Κυκλοφορούν στις ελληνικές θάλασσες καρχαρίες που από την συμπεριφορά τους χαρακτηρίζονται ως επικίνδυνοι για τον άνθρωπο;
Από τα 35 προαναφερόμενα είδη τα 13 έχουν εμπλακεί σε επιθέσεις με ανθρώπους ή σε σκάφη. Ιδιαίτερα ο λευκός καρχαρίας, Carcharodon carcharias, ευθύνεται για το μεγαλύτερο κομμάτι των επιθέσεων παγκόσμια.
Περισσότερα στοιχεία για επιθέσεις καρχαριών σε ανθρώπους στα “Shark Attack Files” : http://www.flmnh.ufl.edu/fish/sharks/statistics/species2.htm
Υπάρχει το ενδεχόμενο ένας καρχαρίας να βρεθεί στις ακτές κάποιου ελληνικού νησιού;
Ασφαλώς και υπάρχει το ενδεχόμενο! Εκεί ζούνε άλλωστε, στη θάλασσα, και εμείς μπαίνουμε στον κόσμο τους.
Αν και οι αριθμοί τους είναι πάρα πολύ μικροί συγκρινόμενοι με άλλες περιοχές του κόσμου (Ν. Αφρική, Αυστραλία, Φλόριντα Η.Π.Α.). Όπως προείπαμε οι μεγάλοι πελαγικοί καρχαρίες προτιμούν την ανοικτή θάλασσα, οπότε πολύ σπάνια θα επισκεφτούνε ακτές.
Ο διαβόητος λευκός καρχαρίας, βέβαια, είναι παράκτιο είδος, αλλά πλέον είναι τόσο σπάνιος που θεωρείται απειλούμενο είδος.
Μήπως καταγράφηκε στο παρελθόν εμφάνιση καρχαρία σε ελληνική ακτή ή ακόμη επίθεση καρχαρία σε άνθρωπο;
Σύμφωνα με πρόσφατη έρευνα του Μ. Μπαρδάνη (www.naxosdiving.com) έχουν καταγραφεί 14 επιθέσεις καρχαριών (11 θανάσιμες) τα τελευταία 161 χρόνια στις ελληνικές θάλασσες. Όσοι αρμενίζουν στις ελληνικές θάλασσες με κότερα, εξωλέμβιους ή αλιευτικά βλέπουν (όχι συχνά) φτερά καρχαριών να σκίζουν το νερό, όχι σε πολύ μεγάλη απόσταση από την ακτή.
Η πλέον πρόσφατη ήταν το 1981 στον Παγασητικό. Παλαιότερα, επιθέσεις έχουν καταγραφεί σε Κέρκυρα, Δωδεκάνησα, Κρήτη, Παγασητικό, Σαρωνικό.
Κινδυνεύουν οι λουόμενοι; Πρέπει να είναι προσεκτικοί όσοι ασχολούνται με θαλάσσια σπορ; Εάν ναι σε ποια σημεία ο κίνδυνος είναι περισσότερο αυξημένος.
Όπως είπαμε όσοι κολυμπάνε κοντά στις ακτές έχουν πολύ μικρές πιθανότητες να πάθουν κάτι. 30 σχεδόν χρόνια δεν έχει παρατηρηθεί επίθεση. Όσοι ξανοίγονται με σκάφη μακριά από τις ακτές και θέλουν να βουτήξουν στα βαθιά νερά σαν ξεχωριστή εμπειρία, να ξέρουν ότι αυξάνονται οι πιθανότητες να συναντήσουν κάποιο μεγάλο ζώο.
Έχει παρατηρηθεί (στο εξωτερικό) ότι οι καρχαρίες πολύ συχνά επιτίθενται σε windsurfers (ιστιοσανίδες) και σε ψαροτουφεκάδες. Στους πρώτους γιατί όταν ξαπλώνουν πάνω στην ιστιοσανίδα και αφήνουν στο νερό τα πόδια και χέρια τους μοιάζουν καταπληκτικά με φώκιες και τους επιτίθενται.
Στους δεύτερους γιατί η μυρωδιά του αίματος από τα πληγωμένα ψάρια που κουβαλάνε μαζί τους οι ψαροτουφεκάδες προσελκύει τους καρχαρίες.
Υπάρχει συγκεκριμένο σημείο στην ελληνική θάλασσα όπου παρατηρείται μεγάλος αριθμός καρχαριών;
Με επιστημονικά δεδομένα μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι στα ανοιχτά της Νότιας Κρήτης (Λεβαντίνη) και αρκετά μίλια από τις ακτές, είναι σχετικά πιο άφθονοι οι πελαγικοί καρχαρίες. Από συζητήσεις με ψαράδες, αυτοί υποστηρίζουν ότι ανάμεσα Κύθηρα και Κάβο Μαλιά καθώς και ανοιχτά του Καστελόριζου είναι πολύ συχνοί.
Να υπενθυμίσουμε από τον Ηρόδοτο και τους Περσικούς πολέμους ότι ο Περσικός στόλος καταστράφηκε από κακοκαιρία ανοιχτά του όρους Άθω (όπου είναι σήμερα το Άγιο Όρος) και οι ναυαγοί κατασπαράχτηκαν από τα πολυάριθμα κήτη.
Οι καρχαρίες είναι τελικά παρεξηγημένο ψάρι; Πως πρέπει να συμπεριφερθεί ένας άνθρωπος εάν τύχει και εμφανιστεί καρχαρίας στη θάλασσα που κολυμπά ή βρίσκεται με τη βάρκα του;
Ασφαλώς και υπάρχει κάποια παρεξήγηση. Κάθε χρόνο παγκόσμια σκοτώνονται 5-10 άνθρωποι από καρχαρίες, ενώ με την αλιεία θανατώνονται πάνω από 100.000.000 καρχαρίες!
Δεν είναι βέβαια κατοικίδια ζώα οι καρχαρίες και αυτές οι σκηνές που κάποιοι κολυμπούν μαζί και χαϊδεύουν καρχαρίες μπορεί να θεωρηθούν και παραπλανητικές. Θεωρητικά πάντα, θα πρέπει να αποφεύγονται οι απότομες και σπασμωδικές κινήσεις που τραβούν την προσοχή των καρχαριών. Επίσης είναι ιδιαίτερα ευαίσθητοι στην περιοχή του ρύγχους και αν κάποιος/-α έχει τα κότσια θα μπορούσε να τον χτυπήσει εκεί για να τον αποτρέψει. Όλα αυτά είναι θεωρίες, έχουν γίνει έρευνες-πειράματα από το Αμερικάνικο ναυτικό από πολύ παλιά για να εφευρεθούν χημικές ουσίες ή στολές που θα προστάτευαν από καρχαρίες, χωρίς κάτι ιδιαίτερα αποτελεσματικό.
Γενικά, οι άνθρωποι δεν είναι το …αγαπημένο τους φαγητό! Συνήθως μας συγχέουν με κάποια φώκια και αφού επιτεθούν και συνειδητοποιήσουν το λάθος τους δεν επανέρχονται. Βέβαια τα τραύματα μπορεί να είναι ήδη πολύ σοβαρά.
Οι έλληνες ψαράδες αλιεύουν τον καρχαρία; Υπάρχει οργανωμένη αλιεία του καρχαρία στην Ελλάδα;
Ο καρχαρίας είναι ο γνωστός «γαλέος» που πωλείται στις ταβέρνες και στα super market. Πολύς κόσμος δεν ξέρει ότι ο γαλέος είναι καρχαρίας. Όλα τα είδη πωλούνται με την ονομασία αυτή σαν φιλέτο. Τα μικρά σκυλοψαράκια πωλούνται ολόκληρα και τα κάνουν σούπα συνήθως.
Οι μεγάλοι πελαγικοί καρχαρίες πιάνονται συνήθως στα επιφανειακά παραγάδια που αλιεύουν για ξιφίες ή τόννους. Άλλα είδη (σκυλάκια-κεντρόνια) πιάνονται είτε με τράτες είτε με παραγάδια του βυθού ή ακόμα και με δίχτυα. Δεν «τρελαίνονται» οι
ψαράδες να πιάνουν καρχαρίες. Συνήθως τους πληρώνονται από τον έμπορα 2 Ευρώ/κιλό ενώ στις ψαραγορές φθάνουν να πωλούνται 5-7 Ευρώ/κιλό. Άλλα ψάρια είναι αυτά που κυνηγάνε να πιάσουν, πιο πολύτιμα (ξιφίες, τόννους, συναγρίδες, σφυρίδες, μπαρμπούνια κλπ.)
Άρα, δεν υπάρχει οργανωμένη αλιεία που να στοχεύει καρχαρίες. Υπάρχουν περιστασιακά κάποιοι που βγαίνουν με «σκυλοπαράγαδα» που είναι χοντρά παραγάδια με σύρμα αντί για πετονιά (για να μην κόβεται από τα δόντια τους) και ψαρεύουν σαπουνάδες και κεντρόνια στα μεγάλα βάθη. Αν η αξία τους στην αγορά ανέβει μελλοντικά, δεν πρέπει να αποκλειστεί η περίπτωση να στραφούν αρκετοί σε αυτό το είδος αλιείας.
Η ελληνική νομοθεσία απαγορεύει την αλιεία ορισμένων ειδών καρχαριών που απειλούνται με εξαφάνιση ή όχι;
Ιδιαίτερες δεσμεύσεις της χώρας μας υπάρχουν για προστασία συγκεκριμένων ειδών καρχαριών (λευκός καρχαρίας, καρχαρίας προσκυνητής). Γενικά η νομοθεσία της Ε.Ε. έχει δεχτεί κριτική σε αυτό το σημείο. Άλλες χώρες εκτός Ε.Ε. (ΗΠΑ, Καναδάς, Ν. Αφρική, Αυστραλία) έχουν λάβει εδώ και πολλά χρόνια αυστηρά μέτρα για την προστασία συγκεκριμένων ειδών, είτε απαγορεύοντας τελείως την αλιεία τους (λευκός καρχαρίας) είτε θέτοντας όρια στην ετήσια αλιευτική παραγωγή.
Είναι επιβεβλημένη η ενημέρωση τόσο των ψαράδων όσο και των ελλήνων για το τι εστίν καρχαρίας δεδομένο του ότι θεωρείται από τους περισσότερους ψάρι "δολοφόνος";
Οι ψαράδες δεν φοβούνται τους καρχαρίες όσο ίσως οι περισσότεροι από εμάς. Τους βλέπουν σαν κέρδος άλλωστε. Εξάλλου δεν προκαλούν κάποια ιδιαίτερη ζημιά σε αυτούς ή στα εργαλεία τους. Π.χ. τα δελφίνια ή οι φώκιες προξενούν πολύ μεγάλες ζημιές στα δίχτυα τους και σίγουρα τα ‘αντιπαθούν’ περισσότερο…
Πάντως όταν πιάνουν καρχαρία, ακόμα κι αν έχουν αποφασίσει ότι δεν αξίζει να τον εμπορευτούν, υπάρχει μία πρακτική να μην τον αφήσουν ελεύθερο, αλλά να τον θανατώνουν.
Θα πρέπει να επισημανθεί η διαφορά π.χ. των κυνηγών με τους ψαράδες. Οι κυνηγοί σκοτώνουν για σπορ, ενώ οι ψαράδες κατ’ απαίτηση δικιά μας. Είμαστε με μία έννοια «κλεπταποδόχοι» ως πελάτες-καταναλωτές, αν θεωρήσουμε ότι τα ζώα αυτά αφαιρούνται από την θάλασσα για να εμπορευτούν.
Μάλλον οι καταναλωτές θα έπρεπε να ενημερωθούν περισσότερο για την απειλή που λέγεται άνθρωπος και δοκιμάζει τους πληθυσμούς των καρχαριών.
Έχουν γίνει έρευνες-στατιστικά στοιχεία για τους "ελληνικούς" καρχαρίες;
Δυστυχώς, επειδή οι καρχαρίες δεν είναι πολύτιμα εμπορικά είδη, δεν αποτέλεσαν ποτέ προτεραιότητα στις έρευνες-μελέτες όχι μόνο των Ελληνικών ερευνητικών κέντρων αλλά ούτε και του εξωτερικού.
Γνωρίζουμε λιγότερα από όσο θα περίμενε κανείς και αυτό αποτελεί την μεγάλη ανησυχία της επιστημονικής κοινότητας. Έχει ξεκινήσει μία μεγάλη προσπάθεια τα τελευταία χρόνια σε παγκόσμιο επίπεδο να εκτιμηθεί η κατάσταση των αποθεμάτων καρχαριών γιατί υπάρχουν σοβαρές ενδείξεις για μείωση σε βαθμό απειλής για την ύπαρξή τους.
Για την Ελλάδα και στα πλαίσια Ευρωπαϊκού ερευνητικού προγράμματος (Project 97/050 DG XIV – Bycatches and discards of sharks in the large pelagic fisheries of the Mediterranean Sea) μελετήθηκαν κατά την 4-ετία 1998-2001 οι συλλήψεις πελαγικών καρχαριών από τον ελληνικό αλιευτικό στόλο, ενώ η έρευνα συνεχίζεται στα πλαίσια κάποιων διατριβών. Επίσης στα πλαίσια του Εθνικού Προγράμματος Συλλογής Αλιευτικών Δεδομένων, από το 2002 η Ελλάδα δηλώνει στις ετήσιες εκθέσεις της προς την Ευρ. Επιτροπή και τις συλλήψεις πελαγικών καρχαριών. Η πληροφορία αυτή δεν δίνεται σε επίπεδο είδους. Τέλος, στα πλαίσια του διεθνούς ερευνητικού προγράμματος MEDITS1, από το 1994 μελετώνται συστηματικά τα βενθικά αποθέματα της Μεσογείου με πειραματικές δειγματοληψίες σε μηχανότρατες.
Δυστυχώς, επειδή δεν υπάρχουν στοιχεία από το μακρινό παρελθόν, είναι αδύνατη η σύγκριση, ώστε να φανεί αν υπάρχει κάποια φανερή μείωση ή όχι στους πληθυσμούς τους.
Η βάση δεδομένων του FAO (Food and Agricultural Organization of the United Nations) δίνει για την Ελλάδα τα ακόλουθα στοιχεία:
Από το 1950 μέχρι το 2007 η μέση ετήσια παραγωγή καρχαριών και σαλαχιών (χονδριχθύων) ήταν 1140 μετρικοί τόνοι (min 500 – max 2500). Η ΕΣΥΕ (Εθνική Στατιστική Υπηρεσία Ελλάδας www.statistics.gr) στα ετήσια δελτία Εθνικής παραγωγής από το 1982 έως το 2006 δίνει τιμές:
Γαλέοι: 334 μετρικοί τόνοι (μέση παραγωγή 25ετίας)
Σκυλόψαρα: 200 μετρικοί τόνοι (μέση παραγωγή 25ετίας)
Δυστυχώς δεν ξέρουμε η κατηγορία «Γαλέοι» ή «Σκυλόψαρα» ποια είδη περιλαμβάνει, υπάρχει μεγάλο κενό. Όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά και στο εξωτερικό.
Υπάρχει κάποιο άλλο στοιχείο που είναι σημαντικό να επισημανθεί;
- Θα πρέπει να διευκρινιστεί γιατί οι καρχαρίες κινδυνεύουν τόσο πολύ σε σύγκριση με άλλα ψάρια που αλιεύονται με μεγαλύτερη ένταση. Οι καρχαρίες βρίσκονται στην κορυφή της τροφικής αλυσίδας. Μέσα στους αιώνες εξελίχτηκαν έτσι ώστε οι
1 http://www.sibm.it/SITO%20MEDITS/Medits%20programme.htm#para1
φυσικοί τους εχθροί να είναι ελάχιστοι. Κατά συνέπεια προσαρμόστηκαν σε αυτά τα δεδομένα. Έτσι, μεγαλώνουν με πολύ αργούς ρυθμούς, ενηλικιώνονται-ωριμάζουν σε μεγάλη σχετικά ηλικία και γεννούν λίγα σχετικά μικρά. Οι ανθρώπινες δραστηριότητες και ιδιαίτερα η αλιεία, εισήγαγε έναν παράγοντα θνησιμότητας που από τη φύση τους δεν ήταν προετοιμασμένοι να αντεπεξέλθουν. Σύγχρονες εργασίες στον Ατλαντικό Ωκεανό μιλάνε για δραματική μείωση ορισμένων ειδών (έως και 80%). Ειδικοί υποστηρίζουν ότι οι καρχαρίες δεν μπορούν να υποστηρίξουν επαγγελματική αλιεία και αναφέρουν παραδείγματα όπου όταν η αλιεία στράφηκε στους καρχαρίες τα αποθέματα κατάρρευσαν και δεν έχουν επανέρθει εδώ και δεκαετίες (Galeorhinus galeus στην Καλιφόρνια πριν το 1950, Lamna nasus στις Καναδικές ακτές δεκαετία του ’60, Cetorhinus maximus, Ιρλανδία δεκαετία του ’50 και ‘60).
- Αν και το κρέας τους δεν έχει ιδιαίτερη αξία, τα πτερύγιά τους θεωρούνται εξαιρετική νοστιμιά στην κουζίνα της Άπω Ανατολής και γι’ αυτό είναι σύνηθες το φαινόμενο να αφαιρούνται τα πτερύγια και να απορρίπτεται το υπόλοιπο σώμα.
- Η αναπαραγωγή είναι εσωτερική (όπως δηλαδή και στους ανθρώπους), υπάρχουν όργανα σύζευξης («γονοπόδια» ονομάζονται στα αρσενικά) και το ζευγάρωμα είναι αρκετά βίαιο. Σε ορισμένα είδη τα θηλυκά έχουν διπλάσιο πάχος τοιχώματος στο δέρμα τους ώστε να αντέχουν στα δαγκώματα των αρσενικών.
- Έχει παρατηρηθεί ότι δεν εμφανίζουν καρκινοπάθειες και αυτή η ιδιαιτερότητά τους, έχει εξάψει το ενδιαφέρον των επιστημόνων, προσπαθώντας να βρουν την αιτία. Πειράματα με φαρμακευτικές ουσίες-σκευάσματα από χόνδρινο σκελετό καρχαρία ή με χάπια σκουαλένιου (μία ουσία που υπάρχει στο συκώτι τους) δεν ήταν ενθαρρυντικά μέχρι σήμερα.
Ευχαριστίες
Θα ήθελα να ευχαριστήσω τον Ωκεανογράφο του Ελληνικού Κέντρου Θαλασσίων Ερευνών, Δρ Δημήτρη Δαμάλα για τις πολύτιμες πληροφορίες, υλικό και τα σχόλια του, τον Μανώλη Μπαρδάνη εκπαιδευτή αυτόνομης και ελεύθερης κατάδυσης (PADI, CMAS,EOYΔATK, EFR) για την βοήθεια του και το πολύτιμο φωτογραφικό του υλικό.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Economidis, P.S., Koutrakis, E., 2001. Common names of comercially important Hellenic marine organisms. Aristotle University, Unpublished Technical Report.
Papaconstantinou, C., 1988. Check-list of marine fishes of Greece. Fauna Graecia. Athens: National Centre for Marine Research and Hellenic Zoological Society: 257 pp.
Ζωολογία, τόμος 11. εκπαιδευτική ελληνική εγκυκλοπαίδεια. Εκδοτική Αθηνών. 1991.
Αλιεύματα τόμος Α Δρα Δημητρίου Παπαναστασίου – Εκδόσεις ΙΩΝ http://www.rodiaki.gr/article.php?catid=1&id=68789&subcatid=37 http://www.rodiaki.gr/article.php?id=155551&catid=1&maincatid=0
http://www.rodiaki.gr/article.php?id=80999&catid=1&subcatid=37